پدیده غالب در قشم مسجد است
جزیره قشم، در تناسب با وسعت خود، بیشترین تعداد مسجدهاى ايران را دارد. بیش از 200 مسجد کوچک و بزرگ در سراسر اين جزیره پهناور بنا شدهاند که همه آنها کاربردی بسیار مهم در زندگی اجتماعی و معنوی جزیرهنشینان دارند.
مردم جزیره سخت پایبند احکام و فرایض دینی هستند. مراسم دینی مربوط به سوگها و جشنهاى مذهبی، از جمله مراسم مربوط به رحلت و میلاد پیامبر اسلام و دو عید مهم قربان و فطر، در مسجد برگزار مىشوند.
در قشم، از سالهاى اولیه هجری ـ قمری، مسجدهایی موجود است که قدیمىترین آن مسجد شیخ برخ در روستای کوشه است. اين مسجد یک بار بر اثر زلزله ویران شده اما در اواخر قرن سوم آن را بازسازی کردهاند. بنا به عقیدهاى، اين مسجد قدیمىترین بنای اسلامىدر جزیره قشم محسوب مىشود.
از دیگر مسجدهای قدیمى قشم، مسجد کهنه لافت واقع در ساحل غربی اين روستا بندر است که سادگی و بیپیرایگی خاصی دارد. اين مسجد شاید به دلیل قابلیت دسترسی بیشتر و طرح نقشه ساده و قدیمى خود کاربرد روزمرهتری در اقامه نمازهای یومیه یافته و همچنین همجواری با دیگر آثار تاریخی لافت ـ نظیر کلات (یا قلعه) نادری ـ نقش مهم و ارزندهاى به آن بخشیده است. مسجد قدیمى لافت به هنگام طلوع و غروب خورشید با رنگها و آواهای معنوی خود، تناسب و زیبایی معماری بادگیری و مراسم جنوب ايران را به خوبی نمایان مىسازد.
طرح و نقش مسجدهای قشم، هویتی گرمسیری دارند و آمیزهاى از معماری ”ایرانی ـ اسلامى“ هستند. تزئینات منارهها و تعدد گنبدها که غالبا ساده و بدون کاشیکاریهاى معماری مرسوم هستند و همچنین استفاده از مصالح و روکش کاریهاى دیوارها و ستونها همگی هویت ویژهاى بهاين مسجدها مىبخشند که در نخستین نگاه قابل تشخیص است.
مسجدهاى قشم از خصوصیات ساختاری و معماری دیگری نیز برخوردارند که از جمله آنها مىتوان به عدم وجود بادگیرها و گاه حذف گنبدها، برخورداری از بخشهاى زمستانی و تابستانی، استفاده مناسب از مصالح بومى و هماهنگیهاى محیطی و نیز عدم بهرهگیری از تزئینات فزاینده در شبستان و ساختمان آنها اشاره کرد.
مسجدهاى قشم در سرتاسر جزیره پراکندهاند. مسجدهاى شهر قشم، مسجد جامع رمچاه، مسجد جامع هلر، مسجد طبل و مسجد آل کمال در سلخ از جمله مسجدهاى مشهور جزیره به شمار مىروند.
از جمله مسجدهاى مشهور جزیره قشم ـ که در روستای هلر واقع شده است ـ مسجد قبا است که زیبایی و شکوه خاص خود را دارد. معماری استثنایی، رنگها، طرح و نقشه اين مسجد سبب شده که همچون نگینی در معماری جنوب ايران بدرخشد. گنبدهاى فراوان و هماندازه اين مسجد در تناسب با نقشه و طرح آن که با مجموعه بنای اصلی و محوطه مرکزی خود در مربع جای گرفتهاند، شکوه فزایندهاى به اين مسجد بخشیده و معنویت حاکم بر ان را دو چندان مىسازند. ساختمان اصلی مسجد همانند بسیاری از مسجدهاى جزیره قشم، به کمک اختلاف سطح، از شالوده بنا و فضای پیرامون فاصله گرفته است. در سطح زیرین حیاط مسجد، برکه آبی وجود دارد که در فضای داخلی آن کرسیهاى چوبی برای وضو گرفتن در نظر گرفته شده که نمازگزاران در حال وضو گرفتن در محوطهاى مدور مىنشینند و اين خود علاوه بر آنکه حال و هوایی روحانی به فضا مىبخشد، از دیگر زیبایهاى مسجد قبا است.
زلزله سال 115 ـ قمری جزیره قشم موجب ویرانی مسجد و بارگاه مسجد توران شاه شد و منبر آن سر به زیر خاک برد. پس از سالیانی چند، اين مسجد و بارگاه آن کاویده شد و منبر از زیرخاک بیرون آورده و شکستههاى آن در مسجد رمکان گذاشته شد که تاکنون برجای است. در اين زلزله همچنین حسینیه بندر باسعیدو نیز تخریب شد. در سالهاى اخیر دگرگونیهايی در طرح و ساختمان برخی از مسجدهای قشم پدید آمده و جلوههايی از معماری اصیل ايرانی و طرحها و نقشهاى معماری سرزمین مادری بر آنها افزوده شده است. در طرح معماری مسجد رمچاه اين دگرگونی و تلفیق عناصر ايرانی و بومى به خوبی قابل مشاهده است. استفاده از گنبد فیروزهگون و نقشهاى اسلیمى روی آن دگرگونی در رنگ و جنس مصالح (نظیر بهرهگیری از کاشیکاری) از جمله خصوصیاتی هستند که به اين مسجد هویتی نو مىبخشند. معماری مسجد رمچاه آمیزهاى از کار دست هنرمندان خوش قریحه اصفهانی و هنرمندان بومى قشم است.
مسجد امام حسین(ع)
در شهر قشم دو طبقه و چهار مناره و نمای آجری زینت یافته با کاشیهاى منقوش به آايات قرآنی (اثر هنرمندان برجسته اصفهانی) از جمله مسجدهاى جدید التأسیس قشم است که زیبایی و ابهت چشمگیری دارد.
مسجد الغدیر در روستای حمیری نیز از جمله مسجدهاى شاخص قشم به شمار مىرود و هر سال در ايام محرم، به ویژه تاسوعا و عاشورا، محل ولیمه دادن به عزاداران حسینی است که از همانجا دستجات عزاداری با عبور از صحرای گدار به قشم مىرسند. اين مسجد به لحاظ معنوی جایگاه خاصی نزد مردم متدین قشم دارد و محل ادعیه و نذورات آنهاست.
دو مسجد تاریخی قشم
مسجد جامع قشم: تاریخ بنای مسجد را 1202 هجری نوشتهاند اما به نظر مىرسد قدمت آن قبل از صفویه باشد. بانی اين مسجد بیبیصوغیه است که همسر شیخ عبدالله حاکم قشم و جزایر تنگه هرمز بوده است. شیخ عبدالله سه پسر داشت که آنان نیز به نوبت به حکومت قشم و جزایر پیرامون آن رسیدند.
مىگویند بیبیصوغیه بنای اين مسجد را شخصاً نظارت مىکرده و پیران جزیره از پدران خود نقل مىکنند که حتی هر روز غروب شخصاً دستمزد کارگران را پرداخت مىکرده و از آن رضایت مىطلبیده است.
دو شبستان ستوندار دارد که یکی قدیم و چهل ستون سنگ و گچ دارد که 24 ستون در سه ردیف هشت تایی عیان است و بقیه در قطر دیوارهاى جانبی پنهاناند. ستونها در بخش علیای خود و زیر سقف به یکدیگر متصل شدهاند و سقف آن مسطح است. در اين مسجد، به وسیله معتقدان تعمیرات و الحاقاتی انجام پذیرفته که شبستان ستوندار جدید اولین گام بوده است. مسجد جامع قشم روی هم رفته مسجدی سترگ است که در زمره مسجدهاى بدون مناره محسوب مىشود. بلندی سقف حدود 6 متر و پوشش آن از چوب ساج و چندل و نخل است.
مسجد شیخ برخ: برحسب روایات تاریخی و شواهد موجود درباره خليج فارس، از همان قرن اول هجری قمری پرتو هدایت اسلام به جزایر خليج فارس تابیده و از همان روزگار نیز ساخت مسجد و بقعه به عنوان اماکن عبادی و متبرک به تدریج آغاز شده است. اولین مسجدی که در جزیره قشم به پا شد در روستای کوشه و به همت زاهدی باايمان به نام سید خواجه برخ مشهور به پیرجوهر بوده است.
مىگویند بنای اين مسجد به دوران اوایل قرن دوم هجری قمری مىرسد. افسانه بسیار دلنشینی درباره اين مسجد سینه به سینه نقل شده و خلاصه آن اين است که: در اثر زلزلهاى ویرانگر، اکثر بناهای جزیره قشم با خاک یکسان شدند از جمله عبادتگاه و زاویه زاهدی گو شهنشین به نام شیخ برخ. بعدها، کشتی بانی که از آفریقا آمده بود در دریا دچار طوفان سهمگین مىشود و پیش خود نذر مىکند که اگر جان سالم از اين مهلکه به در ببرد زاویه و مسجد شیخ برخ را در روستای کوشه بازسازی کند. طوفان سهمگین، کشتی او را در سواحل نزدیک همین روستا به گل مىنشاند و او از چوبهاى دکل کشتی خود مسجد و زاویه شیخ برخ را بازسازی مىکند و بر تخته ورودی به خط نسخ خام نام شیخ و تاریخ تجدید بنای مسجد را حک مىکند.
در گوشهاى از فضای مسجد شیخ برخ زاویه و یا بقعه شیخ وجود دارد که از زمان بازسازی نیمه کاره مانده و نیاز به تکمیل و ترمیم دارد.
قاب تخته یکی از لنگه درهای اين مسجد را که در سالهاى پیش از قشم بیرون برده بودند، سرانجام به دست کارشناسان سازمان میراث فرهنگی افتاد و پس از قرائت متن آن، لوح را در موزه ملی میراث فرهنگی (ایران باستان) به معرض تماشا گذاشتهاند.
در جوار بقعه شیخ برخ گورستان کهن روستای کوشه قرار دارد که همانند اکثر گورستانهاى قشم سنگهاى قدیمى و ارزنده آن در حال فرسایش هستند.
